پروفسورمحمد حسین سلطان زاده

استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی

متخصص کودکان ونوزادان

طی دوره بالینی عفونی از میوکلینیک آمریکا

تغذيه با شير مادر : يک عمر سلامتي

پدر و مادر عزيز :

ضمن تبريک تولد فرزند عزيزتان يادآور مي شويم که بهترين هديه شما به وي ، محيط گرم و صميمي خانواده ، آغوش گرم و پر محبت پدر و مادر ،‌حمايت خانواده به خصوص پدر از همسر خويش و تغذيه انحصاري شير خوار با شير مادر است.

همان طوري که مي دانيد دوره نوزادي به يک ماه اول عمر اطلاق مي شود و دوران بسيار حساسي است که مراقبت هاي ويژه اي را طلب مي کند. اين مطالب آموزشي براي شما تهيه شده تا قدري با خصوصيات نوزاد ، نحوه تغذيه او و مراقبت هايي که بايد از او انجام بدهيد آشنا شويد . نوزاد داراي قدرت شنوايي ، بينايي ، چشايي ، بويايي و... است و اين توانايي ها را حتي قبل از تولد هم دارد . او محبت و نوازش را به خوبي مي فهمد و در آغوش شما احساس امنيت مي کند.

مزاياي شير مادر

شير مادر موهبتي است الهي که مي تواند از تولد تا پايان زندگي ، ضامن تندرستي و شکوفايي فرزند باشد. شير مادر با مواد حفاظتي و ايمني بخش فراواني که دارد به عنوان غذايي کامل و منحصر به فرد براي رفع نياز هاي شش ماه اول زندگي کافي است و از آن پس تا پايان سال دوم زندگي تأمين کننده بخش مهمي از انرژي و مواد مغذي مورد نياز اوست. تغذيه با شير مادر که در قرآن کريم و احاديث هم توصيه شده است به گونه اي روز افزون مورد تأييد و تأکيد تمام مجامع علمي معتبر دنيا است.

تغذيه کودک با شير مادر ، علاوه بر تأمين رشد و تکامل مطلوب او ، سبب تقويت ارتباط عاطفي مادر و کودک ، رشد ذهني و رواني مناسب ، افزايش ضريب هوشي و قدرت يادگيري شده و بروز يا شدت بسياري از بيماري هاي گوارشي ، تنفسي ، آلرژي ، بعضي از سرطان هاي دوران کودکي ، مرگ ناگهاني شيرخوار ، بيماري هاي مزمن دوران بزرگسالي مانند ديابت ، چاقي ، پر فشاري خون و بيماري هاي قلبي _ عروقي را نيز کاهش مي دهد.

کودکاني که با شير مادر تغذيه مي شوند از رشد و تکامل مطلوب تري برخوردار بوده و سالم تر و با هوش ترند.

در مادراني که فرزندشان را با شير خود تغذيه مي کنند ، احتمال بروز مشکلاتي نظير چاقي ، ابتلا به سرطان پستان و تخمدان ، بيماري هاي قلبي _ عروقي ، پوکي استخوان و افسردگي بعد از زايمان کمتر بوده و عود ميگرن و بيماري ام اس در آنان کاهش مي يابد.

آغوز يا شير چند روز اول ، زرد رنگ و غليظ تر بوده ، بسيار مغذي و حاوي عناصر و مواد حفاظتي و ايمني بخش فراواني است . لذا مصرف آن به منزله اولين و مهم ترين اقدام جهت ايمن سازي و کمک به حفاظت نوزاد عليه بسياري از بيماري ها است. آغوز ملين است و موجب دفع سريع تر قيرک ( مکونيوم ) و سبب پيشگيري و کاهش زردي نوزاد مي شود.

رنگ زرد آغوز به دليل وجود مقادير زياد ويتامين A است و ارتباطي با زرد شدن نوزاد ندارد.

نکات مهم:

   فرزند دلبند خود را در همان ساعت اول عمر با شير مادر تغذيه کنيد. تماس پوست با پوست مادر و نوزاد از لحظه تولد و شروع تغذيه در طي ساعت اول زندگي ، سبب گرفتن صحيح پستان مادر و مکيدن هاي صحيح و مطلوب شير خوار و افزايش طول مدت شيردهي مي شود.

   در زايشگاه تأکيد کنيد که مي خواهيد نوزادتان را در ساعت اول تولد و هر چه زودتر فقط با شير خود تغذيه کنيد و اجازه ندهيد تا زمان ترخيص به او چيز ديگري داده شود.

   در تمام مدت شبانه روز ، نوزاد را در کنار خود نگهداريد و با ظهور اولين علائم گرسنگي در او از قبيل حرکت سر به طرفين ، باز کردن دهان ، دست به دهان بردن ، ملچ و ملوچ کردن ، مکيدن لب ها ، انگشتان و دست ، به او شير بدهيد و به هيچ وجه منتظر گريه او نشويد.

      قبل از هر بار شير دادن يا دوشيدن شير ، دست هاي خود را با آب و صابون بشوييد.

   براي شير دادن ،  خود در وضعيت راحتي قرار بگيريد که صورت وي روبروي پستان و بدن او در تماس و رو به شما باشد. پس از تماس نوک پستان با لب هاي نوزاد و باز شدن کامل دهان وي ، سريعاً ولي با ملايمت طوري او را به طرف پستان خود ببريد که ابتدا لب پايين و چانه اش هر چه دورتر از نوک پستان با قسمت زيرين هاله پستان تماس پيدا کند ، به اين ترتيب نوزاد حداکثر نسج هاله را به دهان خود برده و مي تواند با مکيدن هاي موثر و بدون هيچ مشکلي شير بخورد.

   نوزاد را در وضعيت هاي مختلف شير بدهيد و در صورت سوزش مختصر پس از شيردهي ، نوک پستان خود را با چند قطره از شيرتان آغشته نموده و با جريان هوا خشک نماييد. از شستشوي مکرر نوک و هاله پستان پرهيز کنيد ، شستشوي يک بار در روز پستان با آب سالم ، کافي است.

   تغذيه مکرر و به مدت مطلوب از هر دو پستان در استقرار شيردهي ( شير آمدن ) ، افزايش توليد شير ، تداوم و افزايش طول مدت شيردهي و نهايتاً کاهش مشکلات احتمالي شيردهي نظير زخم نوک پستان و احتقان پستان مادر بسيار موثر بوده و مانع کاهش وزن ، کم آبي و زردي نوزاد مي شود.

  از دادن آب ، آب قند ، شير مصنوعي ، داروهاي گياهي ، بطري و يا پستانک به نوزاد خودداري کنيد زيرا استفاده از آن ها مي تواند سبب اختلال در تغذيه انحصاري با شير مادر ، مکيدن کمتر پستان ، توليد شير کمتر ، تأخير در آمدن شير ، پس زدن پستان ، کاهش طول مدت شيردهي ، احتمال قطع شيردهي ، افزايش خطر زردي و احتمال عفونت هايي نظير عفونت گوش ، اسهال ، برفک ، آلرژي و.... در شير خوار و بروز مشکلاتي مانند احتقان پستان و زخم نوک پستان مادر شود.

   از آنجا که خداوند ذخايري از مواد غذايي براي مصرف روز هاي اول پس  از تولد در بدن نوزاد تعبيه کرده است، حجم به ظاهر محدود آغوز براي رفع نياز هاي وي کافي است لذا هرگاه نوزاد خود را مطابق خواست او و به طور مکرر ( 12_10 بار و حتي بيشتر در شبانه روز ) و هر بار از هر دو پستان شير بدهيد نياز هاي وي به طور کامل تأمين مي شود.

   فاصله دو وعده شيردهي در روز بيش از 5/1 تا 2 ساعت و در شب بيش از 3 ساعت باشد همچنين مواقعي که احساس پري پستان مي کنيد نوزادتان را به آرامي بيدار کرده و به او شير بدهيد. در مراحل جهش رشد ، شير خوار ممکن است بيشتر نيازمند تغذيه هاي مکرر باشد.

   معمولاً نوزاد سالم و رسيده هنگامي که به طور صحيح از پستان شير مي خورد ، دفعات و طول مدت زمان شير خوردن را بنا به ميل خود تعيين نموده و پس از شير خوردن کامل از يک پستان که حداقل 10 تا 15 دقيقه طول مي کشد آن را رها نموده و يا به خواب مي رود ليکن به منظور افزايش توليد شير ، علاوه بر تغذيه هاي مکرر در طول شب ، توصيه مي شود نوزاد را تشويق کنيد که از هر دو پستان شير بخورد به طوري که پس از شير خوردن کامل از پستان اول او را به پستان ديگر بگذاريد تا در صورت تمايل از پستان ديگر تغذيه نمايد.

بهتر است نوزاداني که مکيدن ضعيف دارند توسط پزشک بررسي شوند.

      در صورت داشتن دو قلو بهتر است در هر نوبت آنان را به طور همزمان تغذيه کنيد.

  درجه حرارت اتاق نوزاد : بايد حداکثر 23 تا 24 درجه سانتي گراد و لباس او نرم و گرم و سبک باشد ( يک يا دو لايه لباس راحت ) بنابراين از پوشاندن لباس و يا روانداز زياد به او و يا گرم کردن زياد اتاق و يا قرار دادن او نزديک وسايل گرمايشي خودداري کنيد چون گرماي زياد سبب از دست دادن آب بدن نوزاد ، تب ، بيقراري ، شير نخوردن و يا کاهش وزن او مي شود.

   در روزهاي سوم تا پنجم پس از تولد حتماً او را جهت انجام تست هاي غربالگري همچنين ارزيابي تغذيه با شير مادر ، به يکي از مراکز توصيه شده ببريد تا همزمان علاوه بر انجام آزمايشات و توزين نوزاد ، از صحت وضعيت شيردهي خود نيز اطمينان پيدا کنيد.

   فراموش نکنيد که از همان روزهاي اول تولد همه روزه 400 واحد ويتامين D که در 1 ميلي ليتر قطره ويتامين  AوD  موجود است به وي بخورانيد.

   در صورت بروز زردي درهفته اول پس از تولد ، حتماً به پزشک مراجعه نماييد. توجه داشته باشيد که به منظور پيشگيري و درمان زردي نوزادي به هيچ وجه از مهتابي هاي معمولي و داروهايي نظير قطره بيلي ناستر همچنين ترنجبين ، شير خشت ، آب قند ، شير مصنوعي و يا مايعات ديگر استفاده نکنيد چون نه تنها مفيد نيست بلکه ممکن است مضر هم باشد . به استثناء زردي روز اول ، در اکثر موارد ، زردي نوزاد ، طبيعي و فيزيولوژيک است که معمولاً از روز دوم يا سوم به بعد شروع و پس از چند روز بر طرف مي شود.

   بايد از دريافت کافي شير مادر توسط نوزاد به خصوص در هفته اول پس از تولد اطمينان حاصل نماييد زيرا دريافت نا کافي شير مادر در اين زمان مي تواند سبب افزايش زردي نوزاد شود و به همين دليل جهت رفع زردي نه تنها شير دادن را نبايد قطع کنيد بلکه بايد تغذيه نوزاد را با شير خودتان به طور مکرر ادامه دهيد و در عين حال از درست گرفتن پستان و مکيدن موثر او اطمينان حاصل نمائيد.

      سعي کنيد به مدت طولاني از فرزند خود دور نباشيد ، در غير اين صورت شير خود را بدوشيد تا ديگران آن را با فنجان کوچک و ظريف به او بدهند و به هيچ وجه از بطري استفاده نکنند.

Ø    شير همه مادران کافي است ولي بايد نکات زير هم رعايت شود :

·         درجه مناسب حرارت اتاق

·         احتراز از پوشاندن زياد

·         قرار ندادن در نزديکي وسايل گرمايشي

·         اطمينان از در آغوش گرفتن صحيح و درست گرفتن پستان

·         تغذيه مکرر و بر اساس ميل و نياز نوزاد

مهمترين علامت کافي بودن شير مادر وزن گيري مناسب نوزاد است.

معمولاً نوزادان در چند روز اول بعد از تولد مقداري از وزن خود را بدون اين که علامتي از کم آبي يا کمبود شير داشته باشند از دست مي دهند ( حدود 7% ) و از حدود روز چهارم و پنجم وزن مي گيرند و تا روز 14_ 10 تولد ، به وزن تولد خود مي رسند و از آن به بعد هم بايد بر اساس منحني رشد وزنشان اضافه شود.توصيه مي شود نوزاد بين روز سوم تا پنجم و مجدداً در 15 روزگي وزن شود.

علاوه بر وزن گرفتن نوزاد ، بايد به ميزان دفع ادرار و مدفوع او هم توجه شود :

   ادرار نوزاد سالم به رنگ زرد روشن است و از روز چهارم تولد به بعد اگر فقط شير مادر مي خورد و در صورتي که اتاق نوزاد بيش از حد گرم نبوده و لباس و پوشش او زياد نباشد ، در هر 24 ساعت شش بار يا بيشتر ادرار مي کند.

   مدفوع نوزاد در يکي دو روز اول سياه رنگ است که به تدريج و در طي يکي دو روز ديگر سياه متمايل به سبز و سبز متمايل به قهوه اي و روز چهارم تا پنجم به رنگ زرد خردلي تغيير مي کند. نوزاد از روز چهارم تولد به بعد ، چهار بار يا بيشتر ( حتي به ازاي هر نوبت شير خوردن ) مدفوع شل ، دانه دار به رنگ زرد خردلي دارد که اسهال به حساب نمي آيد.

   حوالي 6_4 هفتگي دفع مدفوع متغير است به طوري که ممکن است چندين بار در روز ويا 3 يا 4 روز يک بار و يا بيشتر باشد، در اين صورت اگر مدفوع ، زرد و روان و يا با قوام نرم خميري باشد، طبيعي است و يبوست به حساب نمي آيد.

توجه :

زياد گرم نگه داشتن نوزاد منجر به بي حالي ، خواب آلودگي ، مکيدن هاي ضعيف و غير موثر ، عدم تخليه پستان ها و از دست دادن وزن او مي شود و متعاقباً دفعات دفع ادرار و مدفوع نيز به علت دريافت شير ناکافي ، کمتر از معمول خواهد بود . دراين موارد ممکن است مادر اين گونه تصور کند که شيرش کافي نيست.

از خودتان مراقبت کنيد

اغلب نوزادان روزها بيشتر مي خوابند و شب ها بيشتر بيدار هستند ، براي اينکه خودتان هم استراحت داشته باشيد و بتوانيد شب ها هم شير بدهيد ، وقتي نوزاد شما مي خوابد شما هم در کنار او چرت زده و استراحت کنيد تا در زمان بيداري او ، به خصوص براي شيردهي در شب انرژي کافي داشته باشيد.

o    مادران سالم هيچگونه پرهيز غذايي ندارند اما بهتر است از نوشيدن بيش از دو فنجان قهوه يا چاي پررنگ در روز همچنين نوشابه هاي گازدار پرهيز کنند و مصرف مکمل هاي دوران بارداري نظير مولتي ويتامين مينرال را ادامه دهند.

o    نگران وزن اضافي دوران بارداري خود نباشيد و براي کاهش وزن رژيم نگيريد چون بر مقدار شيرتان اثر منفي مي گذارد . شير دادن ، به تدريج طي دو سال ، وزن را به حد مطلوب مي رساند.

علاوه بر مکيدن هاي صحيح و مکرر پستان توسط نوزاد ، تغذيه مناسب و خواب و استراحت کافي مادر بيش از هر چيز ديگر در توليد و ترشح شير مادر موثر است.

پدر گرامي

نقش شما در دوران شيردهي همسرتان بسيار مهم است. ثابت شده مادراني که همسرشان آنان را در اين دوران مورد حمايت قرار مي دهند مدت طولاني تري به فرزند خود شير مي دهند و احساس امنيت و آرامش خاطر بيشتري را تجربه مي کنند . شما مي توانيد کار هايي مانند خواباندن ، نوازش کردن ، حمام کردن و تعويض پوشک فرزندتان را به عهده بگيريد.

همسر شما پس از زايمان ممکن است به دليل تغييرات هورموني ، غمگين باشد که درجات خفيف آن طبيعي است و با حمايت شما و گذشت زمان و ادامه شيردهي که به آرامش و کاهش استرس او کمک مي کند به حالت عادي بر مي گردد ولي اگر احساس مي کنيد که نمي تواند از خود و شير خوارتان مراقبت کند و هميشه دچار ترس و اضطراب است با روانپزشک مشورت کنيد .

راهنمائي براي تغذيه با شير مادر