قاتل خاموش با سرما مي آيد!

پروفسور محمدحسین سلطان زاده

استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی

متخصص کودکان ونوزادان

طی دوره بالینی عفونی از میوکلینیک آمریکا

آرام از لاي در نيمه باز به داخل اتاق مي خزد. صاحبخانه بي خبر از آنچه در اطرافش مي گذرد ، خوابيده است. بي صدا جلو مي رود و دست هايش را مي اندازد دور گردن مرد.کارش را خوب بلد است.آن قدر ادامه مي دهد تا مرد بي هوش شود.اگر بميرد هم مهم نيست،چون قاتل، حرفه اي است و هيچ رد پايي از خودش بر جا نمي گذارد!

بر اساس آمار هاي پزشکي قانوني،«قاتل خاموش» در سال 1390 جان 965 نفر را گرفته است و همچنان به کار خود ادامه مي دهد. به اين راحتي ها نمي شود به دامش انداخت،چون بي رنگ، بي بو و بي طعم است و از آنجا که در هوا پخش مي شود،بعد از ارتکاب قتل، نمي شود دستگيرش کرد!

گاز منواکسيدکربن گازي سبک تر از هواست که قابليت انتشار بالايي دارد و به همين دليل به سرعت در تمامي نقاط يک فضا متراکم مي شود.

از آنجا که اين گاز،ميل ترکيبي فوق العاده با هموگلوبين خون دارد(250 برابر ميل ترکيبي هموگلوبين با اکسيژن ) مانع رسيدن اکسيژن به بافت هاي بدن مي شود.

هموگلوبين وظيفه دارد به وسيله پيوند موقت با اکسيژن، آن را تا سلول هاي مختلف بدن حمل کند، اما وقتي منواکسيدکربن در هوا باشد،اکسيژن در رقابت با آن شکست مي خورد و اين، گاز کشنده است که با هموگلوبين همراه مي شود و به سلول ها حمله مي کند.

نرسيدن اکسيژن به اعضاي حياتي بدن مثل مغز و قلب ،کار آنها را مختل مي کند و منجر به فلج شدن سلسله اعصاب مي شود که قدرت هر اقدامي را از شخص مسموم مي گيرد. شايد مرگ دردناکي که در پي اين فرايند مي آيد،يک بار ديگر ما را به تامل در روش هاي پيشگيري از حوادث مشابه وا دارد.

در آستانه فصلي سرد

هر سال در آستانه فصل سرما،کارشناسان به هشدار درباره مرگ هاي ناشي از مسموميت با گاز منواکسيدکربن مي پردازند،چرا که در اين موقع از سال،آمار مربوط به آن به شکل قابل توجهي بالا    مي رود. اين آمار در سال گذشته با رشد 23 درصدي همراه بود و از 782 مرگ ثبت شده در سال 1389 به 965 نفر در سال 90 رسيد.

بر اساس آمارهاي سازمان پزشکي قانوني در ده سال گذشته،بيشترين آمار مرگ ناشي از مسموميت با گاز در سال 1386 ثبت شده است. پس از آن در سال هاي 1387 و 1388 شاهد کاهش قابل توجه مرگ ناشي از گاز گرفتگي بوديم،اما در سال هاي 1389 و 1390 دوباره آمار مرگ بعد از مسموميت با منواکسيدکربن افزايش يافت. اين گاز در 5 سال گذشته جان 4 هزار و 400 شهروند را گرفته است.

چگونه توليد مي شود؟

به گزارش پايگاه سلامت،سوختن ناقص هر نوع سوخت آلي باعث توليد گاز منواکسيدکربن مي شود و در نتيجه هر نوع وسيله اي که در آن فرايند سوختن اتفاق بيافتد، مي تواند يک توليد کننده بالقوه اين گاز به حساب بيايد.

شعله اي که به جاي رنگ آبي ، با رنگ زرد بسوزد، باعث سوخت ناقص و در نتيجه توليد اين گاز خطرناک مي شود.

بر اساس اعلام سازمان آتش نشاني و خدمات ايمني تهران ،سوختن کامل گاز زماني انجام مي شود که اکسيژن کافي داشته باشد،در اغلب دستگاه هاي گرم کننده ، هواي مورد نياز بايد از خارج از محيط تامين و گاز هاي مضر ناشي از سوختن مانند گاز کربنيک و منواکسيدکربن در خارج از محيط تخليه شود.

در وسايل گرمازاي دودکش دار،در صورتي که دودکش بدون نقص باشد،عمل تهويه (ورود اکسيژن لازم و تخليه گازهاي مضر) به خوبي از طريق آن انجام مي شود ، اما در وسايل گرمازا با شعله باز و بدون دودکش ، اين شرايط فراهم نيست، به اين ترتيب اين وسايل،اکسيژن لازم را براي سوختن از همان محيط مي گيرند و طبعا گازهاي مضر حاصل از سوختن را نيز به همان محيط بر مي گرداند که با توجه به سرماي هوا و بسته بودن راه هاي تهويه هوا مثل پنجره ها،دريچه هاي کولر  و درب ها ، عمل تهويه هوا به درستي انجام نمي شود و بر اثر سوختن ناقص و وجود گازهاي مضر به خصوص گاز منواکسيدکربن در محيط ، افراد دچار مسموميت يا به اصطلاح «گاز گرفتگي» مي شوند و جان خود را از دست مي دهند.

بسياري از مردم تصور مي کنند که گاز گرفتگي و ايجاد گاز منواکسيدکربن تنها بر اثر سوختن ناقص زغال چوب رخ مي دهد،و به همين دليل ، اين گاز کشنده را «گاز کرسي» يا «گاز زغال» مي نامند، در صورتي که اين گاز بر اثر سوختن ناقص هر ماده سوختني ممکن است ايجاد شود ، مثلا در اگزوز خودرو ها و کاميون ها ، موتورهاي گازوئيلي کوچک،اجاق ها ،فانوس ها،سوختن چوب و زغال و سيستم هاي حرارتي.

استفاده از وسايل گازسوز و گرمايشي بدون دودکش،نقص در دودکش و نشست گاز در فضاي مسکوني ، استفاده از وسايل خوراک پزي براي گرمايش ، به کارگيري روشنايي گاز به مدت طولاني به خصوص در فضاي بدون تهويه ،ضعف در دودکش شومينه،معيوب بودن مشعل شوفاژ،آبگرمکن هاي ديواري و زميني به ويژه وقتي که دودکش مناسب ندارند،روشن گذاشتن خودرو در پارکينگ، نبود تهويه درست و مناسب در محيط،تخليه نشدن گازهاي مضر و جايگزين نشدن هواي تازه،نقص فني در وسايل گرمازا و نيم سوز بودن زغال چوب و نقص فني در شبکه تهويه از مهم ترين منابع و راه هاي توليد گاز منواکسيدکربن در منازل و ساختمان ها به شمار مي روند.

چه به روز انسان مي آورد؟

علايم مسموميت با منواکسيد کربن که شايع ترين نوع مسموميت است،تا حدي به آنفلانزا شباهت دارد،با اين تفاوت مهم که در آن تب وجود ندارد.اين علايم شامل سردرد،سر گيجه،تهوع و استفراغ و احتمالا درد شکمي و سپس حالت بيهوشي،تشنج و اغما است و در بيماران مبتلا به بيماري هاي قلبي ممکن است تشديد بيماري يک بيماري هشدار دهنده باشد.

از ساير علايم مسموميت مي توان به سفتي عضلات،افزايش تعداد تنفس،کاهش فشار خون و گاه تنگي مردمک هاي چشم اشاره کرد.

ااگر فردي بر اثر ابتلا به مسموميت با گاز منواکسيد کربن جان خود را از دست ندهد،ممکن است دچار مشکلات عصبي و رواني پيشرفته نظير فلج عضوي  يا اختلال قواي مغزي شود.پژوهشگران مي گويند: افرادي که از مسموميت با گاز منواکسيد کربن نجات يافته اند،ممکن است سال ها بعد به علت تخريب عضله اسکلتي از بين بروند .

محققان مؤسسه بهداشت قلب مينياپوليس،پس از مطالعه بر روي 230 بيمار که به علت مسموميت با منواکسید کربن  به بيمارستان مراجعه کرده بودند،دريافتند 37 درصد اين اشخاص دچار جراحت عضله قلبي شده اند، به طوري که با گذشت زمان نه تنها مشکل آنها برطرف نشده،بلکه آسيب ،عميق تر و خطرناک تر نيز شده است.

اين محققان معتقدند از ميان رفتن بافت عضله قلبي،مي تواند در دراز مدت باعث ايست قلبي و توقف کارکرد دريچه هاي قلب شود. به همين دليل آنها به تمامي افراد ي که با گاز منواکسيدکربن مسموم شده اند، توصيه مي کنند براي جلوگيري از عواقب دراز مدت اين مسموميت،مرتبا وضعيت سلامت قلب خود را کنترل کنند.

چه بايد کرد؟

کارشناسان سازمان آتش نشاني و خدمات ايمني ،همواره براي پيشگيري از انتشار گاز کشنده منواکسيدکربن در محل هاي کار و زندگي ،توصيه هايي دارند:از بخاري هاي مستعمل و فرسوده بدون دودکش يا داراي دودکش نامناسب و غير استاندارد استفاده نکنيد.هرگز در فضاي بسته که تهويه کافي و مناسب ندارند ، آتش روشن نکنيد.

در فضاي بسته گاراژ موتور خودرو را روشن نگذاريد.قبل از راه اندازي وسايل گرمايشي،از سلامت مسير دودکش ساختمان و اتصال مناسب و صحيح لوله بخاري و آبگرمکن به آن اطمينان حاصل کنيد. تمامي دودکش ها بايد کلاهک(وسيله انتهايي ضد باد)مناسب داشته باشند.

دودکش ها به ويژه در مورد شومينه ها هر سال بايد بررسي و از دوده تميز و از هر گونه نقص و نشت گاز حفاظت شوند. استفاده مشترک از يک دودکش بسيار خطرناک است و دودکش هاي فلزي بايد در مسير خود با بست هاي مخصوص محکم شده باشند، به نحوي که از جدا شدن اتصالات جلوگيري شود.حين ساخت و ساز از ريختن مصالح به داخل دودکش و مسدود کردن آن جلوگيري کنيد.

براي گرم کردن محيط حتما از وسايل گرمازاي استاندارد استفاده کنيد و اجازه بدهيد فرد متخصصي آنها را باز بيني و سرويس کند.شرايطي فراهم کنيد تا عمل تهويه هوا در محيط آسان شود، به عنوان مثال باز گذاشتن دريچه هاي کولر،يک پنجره يا درب به طوري که بسته نشود،راه مناسبي براي تهويه هوا است.

هرگز از بخاري هاي دستي براي گرم کردن هواي حمام استفاده نکنيد،چون محيط حمام کوچک است و اکسيژن محيط نيز بر اثر بخار آب به سطوح بالا رانده مي شود، در نهايت بر اثر سوختن ناقص و ايجاد گاز منواکسيدکربن ،و مسموميت قطعي خواهد بود.از وسايل پخت و پز سفري (گاز پيک نيکي )در فضاي داخلي ساختمان استفاده نکنيد.

راهکارهاي مهندسي

در نخستين سمينار بهره وري انرژي ساختمان،ويژه مشاوران املاک تهران بزرگ و انبوه سازان بزرگ پايتخت که 18 آبان ماه 1391 برگزار شد،يکي از نکاتي که بسيار مورد توجه گرفت ،توجه به اصول ساخت تاسيسات گرمايشي ايمن در ساختمان ها به منظور بهينه سازي مصرف انرژي و جلوگيري از مرگ خاموش هموطنانمان بر اثر گاز گرفتگي بود.

در اين سمينار رئيس اتحاديه کشوري مشاوران املاک،با اشاره به اينکه موضوع انرژي،مساله روز دنياست ،گفته است :اهميت ميزان مصرف انرژي و استفاده از سيستم حرارت مرکزي در ساختمان ها بايد توسط مشاوران املاک به خريداران توضيح داده شود و تا زماني که اين موارد توسط افرادي که به مردم خدمات خريد و اجاره ساختمان مي دهند به تصوير کشيده نشود، اين راهکارها به صورت جدي به کار گرفته نمي شود.

وي با تاکيد بر اهميت اين موضوع از مشاوران املاک خواسته است با دادن مشاوره درست به خريداران، مانع از ساخت ساختمان هايي شوند که در آنها هدر رفت انرژي بالايي وجود دارد،چرا که اين موضوع ،باعث افزايش خطر مرگ خاموش بر اثر استفاده نادرست از سيستم هاي گرمايشي مستقل مي شود.

دبير کميته انرژي در موسسه ملي استاندارد و تحقيقات صنعتي نيز با اشاره به اهميت استانداردهاي ساختماني در ايران گفته است :برخي از استانداردهاي موجود به عملکرد لوازم خانگي باز مي گردد،اما مهم ترين استانداردهاي مرتبط به ساختمان هاي ايران ، برچسب انرژي ساختمان است که با همکاري وزارت نيرو و وزارت نفت نهايي شده است و از سال آينده اجرايي      مي شود.

مصرف کمتر و زندگي ايمن تر

کارشناس مکانيک و طراح سيستم هوشمند موتورخانه ،بر ترويج فرهنگ استفاده از سيستم حرارت مرکزي به جاي پکيج تاکيد کرده و گفته است:استفاده از اين نوع سيستم ها مي تواند باعث بالا بردن راندمان موتورخانه و پايين آوردن ميزان مصرف سوخت ساختمان شود.

در چند سال اخير روش هايي در جهت به روز رساني عملکرد موتورخانه هاي مرکزي طراحي شده است که منجر به کاهش مصرف سوخت و گاز مي شود. به کارگيري سيستم هاي هوشمند موتورخانه مي تواند در مقايسه با روش هاي مختلف بهينه سازي،هزينه بسيار پايين تري داشته باشد و نيازمند هيچ گونه تخريبي نيست.در صورت نصب اين سامانه،مبالغ قبوض گاز 20 تا 60 درصد کاهش مي يابد.

تاکيد بر اين که هم اکنون در 80 درصد آپارتمان هاي تهران،آب مورد استفاده در سيستم هاي گرمايش داراي سختي بيش از اندازه لازم است،مي گويد:آب تهران 225 سختي دارد که اين بالا بودن سختي آب،در سيستم هاي گرمايشي باعث اختلال مي شود و بازدهي آنها را کاهش مي دهد که منجر به مصرف سوخت بيشتر در ساختمان ها مي شود.

اين مشکل به سادگي و با نصب«سختي گير»قابل رفع است،اما به اين دليل که هم اکنون انتخاب تجهيزات در سيستم هاي گرمايشي بدون کارشناسي لازم انجام مي شودو متاسفانه اصول نگهداري و تعميرات موتورخانه ها در کشور صحيح نيست،اين مشکلات ادامه دارد.

در حالي که استفاده از پکيج در آپارتمان هاي با کمتر از زير بناي 60 متر مربع ممنوع است،هم اکنون ديده مي شود که اين اتفاق رخ مي دهد و منجر به مرگ خاموش ساکنان آپارتمان هاي کوچک مي شود.

در بند 3 مبحث 17 مقررات ساختمان تاکيد شده است که اگر ساختمان هوا بندي شد و پکيج هم وجود داشت، حتما بايد دريچه هوا براي پکيج وجود داشته باشد که اين به معناي ايجاد مشکل و سيستم غلط است. استفاده از پکيج در جايي مناسب است که دريچه هوای تازه وجود داشته باشد و خوابگاه هم در آن فضا قرار نداشته باشد،در غير اين صورت استفاده از پکبج در ساختمان هاي کوچک بدون دريچه هوا باعث مرگ خاموش خواهد شد.ايجاد دريچه نيز به دليل باز کردن راهي براي ورود هواي سرد به ساختمان ،باعث پرت(هدررفت) انرژي در ساختمان مي شود.

تدبيرهاي خطرناک

بايد اصول ايمني را در ساخت و سازها رعايت کرد و به جاي استفاده از شومينه،بخاري و يا پکيج در ساختمان ها ،سيستم موتورخانه مرکزي را توسعه داد.بازدهي گرمايشي شومينه ها بسيار پايين است و با توجه به اين که در اتاق هاي کوچک ،اجازه نصب بخاري هم داده نمي شود،بايد از سيستم موتورخانه مرکزي در خانه هاي کوچک استفاده کرد.

بسياري از اتفاقات به اين دليل رخ داده است که منازل به دليل مشکلات ساختاري گرمايشي ،گرم نمي شوند و ساکنان آن آپارتمان دست به کارهاي خطرناک براي گرم کردن منازل مي زنند.