پیشگیری ودرمان تغذیه ای در تب وبیماریهای تنفسی

پروفسور محمد حسین سلطان زاده
استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
متخصص کودکان ونوزادان
طی دوره بالینی عفونی از میوکلینیک آمریکا

 

استاد دکتر محمد قریب در مقدمه کتاب بیماریهای کودکان که درسال 1335 منتشر شد چنین نوشته اند :

معایب رسوم متداول که از روی جهالت مادران وحتی پزشکان برگ ها وگلهای بیابان را داروی همه درد هادانسته از حصبه تا مننژیت با جوشندن قصد درمان دارند که موجب بسی اتلاف بسی نفوس مردم این سرزمین گشته است .

جهالت دیگر دیگر دادن مسهل به بیمار تب دار از طرف پزشکان که ای عمل در مملکت ما رشه دوانده که قبل از مراجعه به پزشک مادر یا پرستار حتی چندین مسهل به مریض خورانده است جوشانده یا مسهل بجز تخلیه های مکرر روده ودفع مایعات بدن وکم نمودن مقاومت کودک فایده دیگری ندارد فرامش نکنید که در اثر تب جذب مواد غذائی مختل گشته هضم چربی ومواد قندی شاید بیشتر از پروتئین مشکل میگردد بهترین اغذیه برای بیماران تب دار سوپ وآب میوه است . ترسیدن از میوه وپرهیز از ترشی نیز جهل دیگر است که دامن گیر بسیاری از افراد ما است هنوز عده  زیادی خربزه وپرتقال را سم قاتل تب دار میدانند ولی هندوانه ولیمو را می پسندند انگور وانجیر را خود کشی شمرده وتحصیل شفا را در انارشیرین یا گرمک می پندارنداین طبقه بندی بر اساس علمی وصحیحی استوار نیست وسنگ اول آن را بی سوادان از پزشکان گذاشته اند

در تغذیه کودکان شیر مادر بهترین غذای کودک است ودر مورد تغذیه مصنوعی در این سرزمین به بدترین وجه عمل می شود ودر اثر تدبیرات غلط همه روزه شیرخواران بی شماری در برابر چشمان ما بطرف مرگ پیش میروند.

گزارش سازمان بهداشت جهانی در رابطه عفونت وتغذیه در سال 1965

ایده اینکه سوء تغذیه می تواند استعداد بشر را به عفونت افزایش دهدوهمین طور تغییر در فرایند بیماری ها باشد عمیقا روشن نیست که عفونت سوء تغذیه ایجاد میکند یا سوء تغذیه باعث عفونت می شود .

مجددا سازمان بهداشت جهانی در سال 2005 گزارش داد :

یک میلیون مرگ در کودکان کمتر از 5 سال  به علت عفونت است که بیش از نصف آن همراه سوء تغذیه است که این مشکل را به نام کشتار دسته جمعی خاموش نام نهاده اند < Silent Genocide >   که این بزگترین مشکل گزارش نشده بشریت می باشد .رابطه بین عفونت و سوء تغذیه مصیبت وار در کودکان یهودی که در اسارت آلمان نازی در ورشو بوده اند به دلیل سوء تغذیه دراز مدت بوده است.

نقش تغذیه در بیماریهای عفونی به 4 گروه :

نقش تغذیه در رابطه با ایجاد بیماریهای عفونی شامل بیماری های گوارشی ومسمومیت های غذائی ( بوتولیسم ) بیماریهای روده ای مثل اسهال وعفونی سیستمیک مثل بروسلوز وتیفوئید

تغذیه در بیماری های عفونی  ( محدودیت ها وممنوعیت ها )

درمان سوء تغذیه به عنوان یکی از عارضه های بیماری های عفونی

تغذیه در بیماران با نقص ایمنی.

ابتدا به تاثیر غذا در ایجاد مقاومت بدن اشاره می کنیم . عامه مردم میگویند اگر غذا باشد بیماری کمتر است در زمان های گذشته یکی از بیماریهای کشنده  TB        بود که متاسفانه امروز هم هست وقتی کسی مسلول می شد اورا به مکان خوش آب وهوائی منتقل می کردند وغذاهای مقوی به او می دادند بیمارستان مسلولین را جائی می ساختند که : فضا ، هوا، نور وغذای کافی داشته باشد . خانمی که حامله می شود تغذیه جنین او باید جامع ، کافی وحساب شده باشد.اگر در این دوره به مادر پروتئین ، ویتامین واملاح کافی برسد جنین رشد کافی خواهد داشت وز ن طبیعی جنین معیار مهمی برای سلامتی اواست بعد از تولد تغذیه فقط باشیر مادر شروع می شود که ضامن رشد کودک است بنلبراین سوء تغذیه از دوره تکامل جنینی نقش خودش را برای تمام عمر ابقاء می کند اگر سیستم دفاعی کودک در این دوره رشد نکرده باشد تمام عمر نقش دفاع کافی ندارد . دوره شیرخوارگی دومین مرحله مهم است که با شیر مادر رشد دفاعی کودک تداوم می بخشد .کودکی که سوء تغذیه دارد به واکسیناسیون هم به خوبی پاسخ نمی دهد .بنابر این تغذیه مبنای مقاومت بشر در برابر بیماری ها است جای تاسف است که بگوئیم نه تنها عامه مردم سوء برداشت هائی از بیماری های تب دار دارند خیلی از پزشکان هم تحت تاثیر بد آموزی های سنتی قرار دارند.

نکته مهم   بیمار تب دار به علت سوزاندن بیشتر انرژی ، نیاز بیشتری به تامین انرژی دارد بیماری که تب دارد ممکن است به علت گلودرد یا مشکلات گوارشی نتواند تغذیه مناسبی داشته باشد یکی از نکاتی که فراموش می شود تغذیه کودکان است از همان ابتدا باید ببینیم بیمار چقدر کالری نیاز دارد واین کالری را محاسبه وتامین کنیم وبعد به ازاء هردرجه تب حساب کنیم چقدر  کالری وآب نیاز دارد  ا ز 0-4 ماه روزانه 600 کالری واز 5-12 ماه  900 کالری   واز 1 سالگی  1100 کالری واز 2-3 سال 1350 کالری   واز4-6 سالگی 1550 کالری    واز 7-9 سالگی پسر2100 ودختر 1800 کالری  واز 10-12 سالگی  پسر2200 ودختر 1950 کالری  واز 13-15 سالگی پسر 2400 ودختر 2100 کالری نیاز دارد . بازاء هر درجه تب 13 درصد کالری بیشتر نیاز دارد

 در بیماریهای تب دار به علت سم تولید شده توسط میکرب ها در بدن و تاثیر آن بر سیستم مغز واعصاب واشتها بیمار دچار بی اشتهائی ودر نتیجه سوء تغذیه میشود.

بعلاوه دربیماری تب دار بعلت سوزاندن بیش از حد کالری توسط بدن ، ضعف ولاغری ایجاد میشود به علت کاهش وزن در نتیجه کاهش سیستم دفاعی رژیم درمانی حائز اهمیت است در کودکان کمتر از 6 ماه فقط شیر مادر وتعداد دفعات شیر دهی باید اضافه شود ودر کودکان بیش از 6 ماه که تغذیه تکمیلی شروع شده باید غذاهائی انتخاب شود که نسبت به حجم آن از بالاترین میزان کالری برخوردار باشد مخلوطی از غلات ، حبوبات ، گوشت ، سبزیجات  وکمی روغن مایع  باشد . فراورده های لبنی وزرده تخم مرغ نیز مناسب است  دادن مایعات گرم مثل سوپ برای جبران مایعات از دست رفته در اثر تب مناسب است . 

 تفکرات غلط ونادرست عامه را در مورد بیماری های تب دار یاد آوری کنیم :

رایج است که بیمار حصبه ای را نباید نان داد در حالی که اگر بخواهیم بر بیماری غلبه کنیم باید با تغذیه مناسب اورا تقویت کنیم چیزی که بیمار تب دار را از بین می برد سوء تغذیه است یعنی محروم کردن اواز خوردن گوشت ،نان ، میوه که ممنوع کردن آن اصلا کار درستی نیست باید هرچه اشتهای کودک طلب می کند در اختیارش گذاشت بیماری که سرماخورده باید سبزی بخورد    ، مواد پروتئنی وهیدرات کربن مصرف کند در بیماری های عفونی مزمن تغذیه کلید درمان است باید به این شاه کلید توجه داشته باشیم. پروتئین راس همه غذاهااست بعد ویتامین ها واملاح وهیدرات کربن . شاید لازم باشد بجای سه وعده غذا هر سه ساعت یک بار غذا بدهیم با تغذیه بهتر سیستم دفاعی را تقویت کنیم در کشور های فقیر یکی از علل شایع مرگ ومیر کودکان بیماری های روده ای  واسهال است فقر دانش ، فقر اقتصادی و فقر بهداشتی از علل مهم بیماری های جسمی، روانی واجتماعی است که خود پایه واساس بسیاری از بیماریهای عفونی است اثر غذا در تکوین سیستم دفاعی انسان از دوره جنینی آغاز می شود 

اگر مثلثی را در نظر بگیریم : در راس آن تغذیه است در راس دیگر کنترل عفونت هاودر راس دیگر رشد وتکامل است فردای جامعه با کودکان امروز شکل می گیرد پس تعهد سنگینی بر دوش ماست باید جسم ، روح وروان کودک را با بهترین وجه پرورش داد سلامت وکارائی اورا به حد اعلا رساند .

تغذیه در ارتقاء رشد وتکامل ، فراگیری ، سلامت حال وآینده و پیشگیری بیماری های عفونی تاثیر دارد

شیوه تغذیه در سال اول شکل میگیرد . عادات غذائی در سال دوم پی ریزی می شود :

      تغذیه نادرست   =       سوء تغذیه

ابتلاء به بیماری های عفونی در نهایت با تاخیر رشد و کاهش وزن همراه است هر دو عامل باعث توقف رشد می گردد

اثرات عفونت بر وضعیت تغذیه :

در جریان بیماریهای عفونی  عوامل موثر در کاهش وزن عبارتند از :بی اشتهائی ، کمی مصرف غذا ومایعات ، برقراری رژیم های نامناسب و پرهیز های بیهوده  می باشد.

بالاخره در جریان بیماری های عفونی اختلال در هضم وجذب مواد غذائی مصرف شده ، دفع مواد غذائی ومایعات مصرف شده بیش از حد وافزایش احتیاج به مواد غذائی از نکات ویژه است .

بی اشتهائی

که خود عامل کاهش غذای دریافتی در زمان تب وعفونت است موجب محدود شدن پروتئین دریافتی واتلاف بیشتر ازت از بدن می شود در نتیجه مقاومت کاهش می یابد تولید پادتن ها که نقش مهمی در مصونیت های طبیعی و اکتسابی دارند دچار وقفه می شود

میزان احتیاج کالری در تب

اثر عفونت و تب روی متابولیسم پایه ونیاز بدن به انرژی بر اساس مشاهدات    DU  Bois       با بالا رفتن یک درجه سانتی گراد حرارت بدن 13 در صد متابولیسم بدن افزایش می یابد گاهی این افزایش به 40 درصد میرسد آسان ترین روش تعیین متابولیسم بیمار تب دار ابتدا باید متابولیسم پایه محاسبه وسپس به ازاء هر درجه تب 13 درصد متابولیسم به آن اضافه شود اگر بیقرار است 10-30 درصد دیگر افزایش یابد

تب وانواع عفونت ها   : عفونت ها را میتوان به گروه حاد ومزمن تقسیم نمود  مهمترین ویژگی عفونت های حاد ومزمن عبارت است از : افزایش متابولیسم بدن، انهدام پروتئین های نسوج که حاصل آن دفع ازت از بدن است ، تجمع مواد سمی در بدن  ، اختلال در تعادل آب بدن واختلال گوارشی .

رژیم غذائی در عفونت های حاد

میزان نیاز پروتئین روزانه در 0-4 ماه 13 گرم ودر 5-12 ماه  14 گرم ودر 1 سالگی  5/13  ودر 2-3 سالگی 5/15  ودر 4-6  سالگی  18  ودر 7-9 سالگی  26 ودر 10-12 سالگی پسر 34 ودردختر   36  ودر 13-15 سالگی پسر 47 ودختر 45 گرم  می باشد

محرومیت غذائی در بیمار تب دارموجب طولانی شدن دوره نقاهت می شود . پروتئین وانرژی  غذای بیمار باید کافی باشد تا افزایش متابولیسم واتلاف ازت جبران شود در بیمار تب دار حاد توصیه می شود که بازاء هر کیلو گرم از وزن 5/1 – 2 گرم پروتئین منظور گردد میزان انرژی نیز تا 50 درصد نیاز بدن یعنی بین 3000-4000 کیلو کالری روزانه افزایش داده شود .

مایعات  : مایعات در بیماری های تب دار از اهمیت خاصی برخوردار است . نوشیدنی های خنک ونسبتا شیرین نظیر آب لیمو وشکر مجاز ومناسب است . اگر بیمار بدلیل تهوع و استفراغ قادر به دریافت از راه دهان نباشد از راه رگ تامین می شود شیر عالی ترین مایعات است که انرژی ، پروتئین  ، بعضی ویتامین هاومواد معدنی لازم را تامین می کند .

کربوهیدرات ها   :  شکر گلوکز ویا قند ذرت ولاکتوز از کربو هیدرات ها ئی هستند که باید هر چه زودتر همراه مایعات به بیمار داده شود تا ذخیره گلیکوژن بدن تامین شود .

چربی ها  :   خامه تازه ، کره ، انرژی دریافتی را افزایش می دهد . غذاهای سرخ شده در روغن وانواع شیرینی های خامه دار در تب ممکن است دیر هضم شوند وتوصیه نمی شود

ویتامین ها  : در تب نیاز بدن به ویتامین ها به ویژه B1 ,  B2  , Niacin  افزایش می یابد .

مواد معدنی  : در مرحله حاد بیماری وهنگام تب ممکن است سدیم وپتاسیم به مقدار زیادی وبصورت عرق واسهال از بدن دفع شود در اینصورت تجویز سوپ حاوی نمک برای جبران سدیم ضروری است رژیم غذائی معمولی وآب میوه وشیر بهترین منبع پتاسیم میباشد .

تب تیفوئید  : بیماری عفونی تب دار است که منشا آن سالمونلا تیفی می باشد در زمان تب میزان متابولیسم 30-40 درصد بیش از زمان طبیعی است انهدام پروتئین ها نیز بسیار شدید حدود سه برابر طبیعی است مجموع انرژی دریافتی باید3000-3500 کیلو کالری و پروتئن حدود 100 گرم باشد . شیر ، نان برشته ، غلات پخته ، تخم مرغ ، پنیر ، گوشت ، سیب زمینی ، فرنی ، شیربرنج ، عسل بهتر است  غذای روزانه  به 5-6  وعده تقسیم شود .

 پیشگیری ودرمان تغذیه ای در بیماریهای تنفسی

درممالک درحال توسعه مهمترین عامل مرگ ومیر عفونت های تنفسی واسهال در کودکان است .حدود 28 درصد مرگ ومیر به علت عفونت های تنفسی در اطفال است شیوع بیماریهای تنفسی در کشورهای درحال توسعه 10-20 مرتبه بیش از کشور های توسعه یافته  است در کودکان با سوء تغذیه 10-20 مرتبه بیشتر پنومونی مبتلا می شوند در سوء تغذیه اثرات ایمنی واکسیناسیون هم خوب نیست تغذیه مناسب با تقویت سیستم ایمنی می تواند در پیشگیری عفونت های تنفسی وکاهش شدت آن موثر باشد . دریافت مقادیر مناسب روی برای فعا لیت سیستم ایمنی ضروری است مطالعات نشان داده است روی بروز  بیماریهای تنفسی  را کاهش میدهد .

منابع غنی روی : گوشت مرغ ، ماهی ، ماست ، شیر،   گردو ، وسایر مغز ها ، منابع غنی روی   هستند .ویتامین A   ماده غذائی دیگر است که کمبود آن سیستم ایمنی وفعا لیت آن ها را کاهش میدهد  جگر منبع غنی از ویتامین  A  است شیر وتخم مرغ نیز منبع این ویتامین می باشد . سبزی های دارای برگ سبز ومیوه ها وسبزی های زرد ونارنجی مانند هویج وپرتقال ، طالبی ، حاوی کارتنوئید هستند . کمبود ویتامین      Dنیز عملکرد سلول های ایمنی را کاهش میدهد غنی ترین منبع آن روغن کبد ماهی است

ویتامین E   .در افراد مسن بروز عفونت های تنفسی را کاهش میدهد روغن های گیاهی مانند آفتاب گردان منبع خوب این ویتامین است  باید در نظر داشت سرخ  کردن با حرارت بالا این ویتامین را تخریب می کند  بادام وسایر مغز ها نیز حاوی مقادیر بالای این ویتامین است . در مطالعه روی 105 کودک عسل شدت سرفه را به شدت کاهش داد. مصرف عسل دوره سرماخوردگی را در افراد مبتلا 1-2 روز کاهش داد .  سیر نیز اثرات ضد میکروبی  دارد .