پروفسور محمد حسین سلطان زاده
استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
متخصص کودکان و نوزادان
طی دوره بالینی عفونی از میوکلینیک امریکا
پروبايوتيك‌ها
پرسش‌هايي كه همواره پرسيده مي‌شوند:
1.
پروبايوتيك‌ها چه هستند؟
دكتر Roy
Fuller
پروبايوتيك را «فرآورده‌اي از ميكروارگانيزم‌هاي زنده كه به
انسان يا ديگر جانوران، به خاطر اثرات سودمندي كه روي شمار
باكتري‌ها، و يا كيفيت ميكروفلور دستگاه گوارش آنها و يا بهبود وضع
ايمني‌شان برجاي مي‌گذارند خورانده مي‌شوند» تعريف كرده است (2004
R.Fuller (
اين تعريف روي اهميت زنده بودن سلول ها به عنوان اجزاي اصلي
پروبايوتيك‌ها تأكيد مي‌گذارد.كميته
مشترك كارشناسان سازمان بهداشت جهاني
(WHO)
و سازمان خواربار سازمان ملل متحد
(FAO)
نيز
در سال 2000 پروبايوتيك‌ها را اينگونه تعريف كرده است
:
)
ميكروارگانيزم
هاي زنده‌اي كه اگر به اندازه كافي مصرف شوند سودمندانه روي جانور
ميزبان اثر مي‌گذارند
(
واژه «پروبايوسيس» از تركيب دو واژه يوناني «پرو-
Pro»
به معناي «هوادار» و «بايوسيس-
biosis»
به معناي «زندگي» درست شده است و معناي آن برخلاف «آنتي بايوتيك»
است كه معني «ضد زندگي» را دارد. «پروبايوسيس» را چنين
نيز تعريف كرده‌اند : « اجزاي فلور باكتريايي معمولي فرد بالغ
كه در برابر رشد بيش از اندازه سويه‌هاي ناسودمند و استقرار
سويه‌هاي بيگانه ايستادگي مي‌كند و با مصرف پروبايوتيك‌ها تقويت و
بازسازي مي‌شود.گفته
مي‌شود كه مفهوم پروبايوتيك‌ها كه به داروهاي پيشگيري‌كننده نسبت
داده مي‌شود از الي مچنيكف سرچشمه گرفته است. وي چنين فرض مي‌كرد
كه درازي عمر مردم بالكان به سبب مصرف مداوم شيرترش شده است كه
«لاكتوباسيلوس بولگاريكوس» را در خود دارد.
2.
ميكروفلور دستگاه گوارش چيست؟
مجموعه‌اي از ميكروارگانيزم هاي مقيم در دستگاه گوارش را ميكروفلور
مي‌نامند. ميكروفلور دستگاه گوارش دربرگيرنده باكتري هاي مختلف و
مخمرهاي قارچي است كه در آن پيرامون 400 گونه ميكروارگانيزم‌هاي
گوناگون با جمعيتي برابر با 1014 (يكصد تريليون) در سرتاسر دستگاه
گوارش به سر مي‌برند.ميكروفلور
دستگاه گوارش مجموعه پيچيده‌اي از ميكروارگانيزم‌ها است كه درطول
كل دستگاه گوارش پراكنده هستند. در بخش هاي مختلف دستگاه گوارش،
اين ميكروارگانيزم‌ها درسه جاي مناسب يافت مي‌شوند
:
الف- در ارتباط با ديواره دستگاه گوارش، كه يا به صورت چسبيدن
مستقيم به اپيتليوم، يا جاگرفته در لايه موكوسي اپيتليوم.
ب- با چسبيدن به ذرات خوراك
پ- معلق بودن در فازمايع محتويات روده.
تركيب ميكروفلور در بخش‌هاي مختلف دستگاه گوارش متفاوت است و به
عواملي مانند
pH
اين بخش‌ها بستگي دارد. ميكروفلوري كه در دستگاه گوارش انسان شكل
مي‌گيرد، ويژه همان انسان است كه وابستگي همزيستي با ميزبان خود را
به دست آورده است. اما چندين ميكروارگانيزم، مانند بيفيدوباكتريوم
اينفنتيس هستند كه تنها در دستگاه گوارش كودكان شيرخوار يافت
مي‌شوند.
پيش از تولد، جنين در فضايي سترون نگهداري مي‌شود. در چند ساعت پس
از زاده شدن، نوزاد مجموعه ميكروارگانيزم‌هايي را كه در حفره دهاني
او جا مي‌گيرند به دست مي‌آورد. پس از چند روز، ميكروارگانيزم ها
در سرتاسر دستگاه گوارش نوزاد، پابر جا مي‌شوند. اين ميكروارگانيزم
ها را نوزاد از مادر، پدر و ديگران، شير، و محيط زندگي كه با آن در
تماس است، مي‌گيرد. بيفيدوباكتريوم‌ها و نيز لاكتوباسيل‌ها تا
هنگامي كه نوزاد از شير گرفته مي‌شود، ميكروارگانيزم‌هاي غالب در
دستگاه گوارش او هستند، و پس از آن انواع ميكروارگانيزم‌هايي كه
در دستگاه گوارش او مستقر مي‌شوند همانند ميكروارگانيزم‌هاي دستگاه
گوارش بزرگسالان است.به
هنگام زاده شدن، سيستم ايمني نوزاد بسيار ضعيف است. اين سيستم،
مي‌بايد گسترش يابد تا نوزاد بتواند به زندگي ادامه دهد. شير مادر
كه تقريباً همة مواد لازم براي رشد و تقويت سيستم ايمني نوزاد را
در خود دارد داراي باكتري‌هاي سودمندي است كه هضم در دستگاه گوارش
را امكان‌پذير مي‌سازد. با رشد نوزاد، ميكروارگانيزم‌هاي بيشتري،
همراه با ديگر خوراك‌ها به نوزاد مي‌رسند. اين كه ميكروفلور تا
هنگام از شيرگرفتن هنوز كاملاً شكل نگرفته است يكي از دلايلي است
كه نشان مي‌دهد چرا كودكان بيش از بزرگسالان در برابر بيماري‌ها
آسيب‌پذير هستند.
3.
مفهوم پايه‌اي پروبايوتيك‌ها چيست و چگونه كار مي‌كنند؟
پروبايوتيك‌ها، باكتري هاي سودمندي هستند كه دستگاه گوارش را اشغال
كرده‌اند و براي افزايش كارآيي عملكرد هضم، كمك به جلوگيري از
آشفتگي‌هاي دستگاه گوارش و تقويت و حفظ ايمني طبيعي بدن فعاليت
مي‌كنند. باكتري‌هاي پروبايوتيكي ساكنين عادي دستگاه گوارش هستند و
در دستگاه گوارش انسان سالم يافت مي‌شوند.
نشان داده شده است كه پروبايوتيك‌ها مكانيزم‌هاي زير را دنبال
مي‌كنند:
رقابت بر سر مواد مغذي
:
درون دستگاه گوارش، ميكروارگانيزم‌هاي بيماري‌زا و
ميكروارگانيزم‌هاي سودمند، از يك گونه مواد مغذي استفاده مي‌كنند.
بنابراين، ميان همة آنها رقابت عمومي برسر به دست آوردن مواد مغذي
كه براي رشد و پرشمار شدن به آن نياز دارند، در جريان است. هرچه
شمار ميكروارگانيزم‌هاي سودمند در دستگاه گوارش بيشتر باشد، رقابت
بيشتري بر سر مواد مغذي در مي‌گيرد.
رقابت بر سر جاي اتصال:
چسبيدن به نقاط اتصال در ديواره روده يك عامل مهم براي استقرار در
آنجاست. بسياري از بيماري‌زاها براي اين كه با حركات دودي روده،
از روده به بيرون رانده نشوند، مي‌بايد بتوانند به ديواره روده
بچسبند. يك كار مهم باكتري‌هاي پروبايوتيكي، جلوگيري از، يا محدود
كردن رشد و استقرار باكتري‌هاي بالقوه بيماري‌زا، مانند: اي-كولاي،
سالمونلا، ليستريا، كامپيلوباكتر و كلستريديا در محيط روده است.
مي‌دانيم كه اين باكتري‌ها مي‌توانند آشفتگي‌هاي عمده‌‌‌اي در
روده پديد آوردند، و از هضم و جذب كارآمد در روده جلوگيري كنند كه
به اسهال يا استفراغ مي‌انجامد. اگر ميكروفلور روده به خوبي متوازن
باشد، ميكروارگانيزم‌هاي سودمند به محيط روده مسلط مي‌شوند و از
خطر درگيري با بيماري‌زاها مي‌كاهند.
تقويت ايمني :
پي برده شده است كه پروبايوتيك‌ها بالاترين توازن ميكروفلور را
تأمين مي‌كنند كه سيستم ايمني طبيعي ميزبان را تقويت و حفظ
مي‌كند. اين اثرات تقويت‌كننده ايمني، به هنگامي كه پروبايوتيك‌ها
به طور مداوم مصرف مي‌شوند از پديدآمدن بيماري‌ها جلوگيري مي‌كنند.
اثرات مستقيم ضد ميكروبي پروبايوتيك‌ها:
اثرات ضد ميكروبي پروبايوتيك‌ها يا به وسيله باكتريوسين‌هايي كه به
وسيله بسياري از گونه‌هاي باكتري‌هاي اسيدلاكتيكي توليد مي‌شوند
به انجام مي‌رسد، و يا از راه توليد اسيدهاي ارگانيك كه مي‌توانند
تأثير مستقيم ضد ميكروبي داشته باشند و هم با كاهش
pH
محيط روده عمل مي‌كنند.
بهبود هضم:
ميكروارگانيزم‌هاي پروبايوتيكي همانند ميكروفلور سالم، با توليد
آنزيم‌هايي كه به شكستن پلي ساكاريدهايي مانند كربوهيدرات‌ها كمك
مي‌كنند، به روده اجازه مي‌دهند انرژي به دست آمده از اين مواد
مغذي را جذب كنند. ميكروفلور همچنين كربوهيدرات‌هايي را كه دربخش
بالايي روده هضم نشده‌اند، تخمير مي‌كنند و ويتامين‌هايي توليد
مي‌نمايند كه به عنوان منبع ثانوي ويتامين‌ها براي ميزبان فراهم
مي‌شود.
4.
چرا پروبايوتيك مصرف كنيم؟
اگر خوراكي كه مي‌خوريد، يك خوراك كاملاً سالم، بدون مواد فرآوري
شده است، و زندگي كاملاً بدون استرسي را مي‌گذرانيد، شايد نيازي به
مصرف پروبايوتيك‌ها به عنوان مواد كمكي براي حفظ سلامتي عمومي و
ايمني خود نداشته باشيد. اما در زندگي امروزه، ما هر روز با
استرس‌هاي محيط زندگي، و استرس‌هاي برخاسته از خوراكي كه مي‌خوريم،
روبرو هستيم. افزون بر اينها، بسياري از مواد شيميايي، مانند
ضداسيدها، آنتي‌بيوتيك‌ها، موادي كه به خوراك‌هاي آماده مي‌افزايند
و ديگر داروها و غذاهايي كه سبب آشفتگي دستگاه گوارش و كاهش تراكم
باكتري‌هاي سودمند درون دستگاه گوارش ما مي‌شوند همراه خوراكي كه
مي‌خوريم به بدن ما مي‌رسند. در سنين 2 تا 3 سالگي، در بيشتر
كودكان توازن فلور باكتريايي دستگاه گوارش و يك سيستم ايمني نسبتاً
كارآمد پديد مي‌آيد. اما با بالارفتن سن، عوامل محيطي و تغذيه‌اي
در بيشتر مواقع اين توازن را برهم مي‌زنند و نياز به افزودني‌هاي
پروبايوتيكي پيش مي‌آيد. پيامد اين شرايط،
Disbiosis
است كه آشفتگي ميكروفلور و افزايش آسيب‌پذيري در برابر باكتري‌هاي
بالقوه بيماري‌زا را پيش مي‌آورد.
Disbiosis
هنگامي پيش مي‌آيد كه ما در معرض عوامل استرس‌زايي مانند عوامل زير
قرار مي‌گيريم:
درمان‌هاي آنتي‌بيوتيكي، استروئيدهاي ضدتورمي، يا شيمي درماني
مصرف آنتي‌بيوتيك‌ها، مصرف استروئيدها و يا شيمي درماني مي‌تواند
تأثير منفي روي فلور دستگاه گوارش بگذارند. براي نمونه، هنگامي كه
آنتي بيوتيك مصرف مي‌شود بخشي از ميكروارگانيزم‌هاي سودمند از بين
مي‌روند كه اين مي‌تواند به اسهال بيانجامد، و آسيب‌پذيري دستگاه
گوارش در برابر تسلط باكتري‌هاي بيماري‌زا، مانند اي-كولاي،
سالمونلا و مانند آنها بالا رود. اينكه بخشي از ميكروارگانيزم‌هاي
سودمند دستگاه گوارش به وسيله آنتي‌بيوتيك‌ها تا چه اندازه‌ايي
كشته مي‌شوند، بستگي به چگونگي عمل آنتي‌بيوتيك مصرف شده ، دوره
درمان و تكرار درمان دارد.
تغيير خوراك و آب كه معمولاً به هنگام مسافرت‌ها پيش مي‌آيد
هنگامي كه به سفر مي‌رويم بدن ما مي‌بايد بتواند شرايط زمان پرواز
هوايي و يا ديگر راه‌هاي مسافرتي، كه ما را خسته مي‌كنند، و يا
ديگر تغييرات زماني، كه ممكن است پيش آيد را تحمل كند.
اين تغييرات، استرس خود را بر بدن ما تحميل مي‌كنند. ممكن است نياز
باشد پيش از سفر داروهايي مانند داروي ضد مالاريا كه براي
ميكروفلور دستگاه گوارش اثر منفي دارد نيز مصرف كنيم. افزون
براينها منابع خوراك و آبي كه در سفر مي‌خوريم نيز متفاوت خواهد
بود و در بسياري موارد ممكن است دستگاه گوارش ما را، به ويژه در
سفر به كشورهاي ديگر، آشفته سازد.
دگرگوني‌هاي هورموني پيرامون بلوغ، قاعدگي، بارداري، دوره پس از
زايمان و يا يائسگي
اثرات هورمون‌ها در دوره‌هاي مختلف زندگي به گونه‌اي است كه
مي‌تواند توازن ميكروفلور دستگاه گوارش ما را برهم بزند.
بالا رفتن سن
از تراكم باكتري‌هاي سودمندي مانند بيفيدوباكتريوم‌ها و
لاكتوباسيل‌ها با بالا رفتن سن، كاسته مي‌شود زيرا كاهش توليد اسيد
معدي، اسيدي بودن محيط دستگاه گوارش را كم مي‌كند، و به كوليفرم‌ها
و ديگر باكتري‌هاي بيماري‌زا در دستگاه گوارش اجازه پرشمار شدن
مي‌دهد.
ضعف سيستم ايمني
استرس مي‌تواند پاسخ ايمني انسان و جانوران را تضعيف كند. برخي
داروهاي آنتي‌بيوتيكي نيز مي‌توانند سيستم ايمني را به گونه‌اي
چشمگير تضعيف نمايند كه سبب كاهش وزن غدد طحال و تيموس مي‌شود.
قطع درمان آنتي‌بيوتيكي در اين موارد، ضعف فلور باكتريايي را اصلاح
مي‌كند و كار سيستم ايمني باز مي‌گردد. آنتي‌بيوتيك‌ها اغلب سبب
كاهش جمعيت لاكتوباسيل‌ها مي‌شوند.
تغذيه ناسالم
تغييرات تغذيه‌اي، و همچنين كمبود تغذيه سالم مي‌توانند توازن
ميكروفلور دستگاه گوارش را برهم بزنند و ما را در معرض آشفتگي
گوارشي قرار دهند. تغذيه‌اي به خوبي متوازن، كه انرژي و مواد مغذي
كافي، همراه با فيبر خوراكي دربرداشته باشد در حفظ سلامت دستگاه
گوارش اهميت بسيار دارد. افزون براين، شيوه خوراك خوردن بد، كه به
عدم هضم خوراك مي‌انجامد توازن ميكروفلور دستگاه گوارش را برهم
مي‌ريزد.
استرس و شيوه مدرن زندگي
شواهد قوي وجود دارد كه استرس مي‌تواند روي تركيب ميكروفلور دستگاه
گوارش اثر بگذارد. استرس را مي‌توان به عنوان عاملي تعريف كردكه
مكانيزم پاسخ فيزيولوژيكي و رفتاري براي حفظ توازن بدن را بيش از
اندازه معمول برمي‌انگيزد. استرس حجم خون آدرنال كورتيكواستروئيدها
را افزايش مي‌دهد كه روي حركت دودي شكل روده و توليد موكوس درون
روده اثر مي‌گذارد. همة شرايط استرس‌زا كه ما با آنها روبرو
مي‌شويم درافزايش
pH (قليايي
بيشتر) روده اثر مي‌گذارند و محيط دستگاه گوارش به سود رشد
بيماري‌زاهايي مانند اي-كولاي و به زيان گونه‌هاي سودمند تغيير
مي‌دهند.
عفونت‌ها يا بيماري‌ها
عوارضي مانند اسهال، توليدگاز، و يبوست در اثر فعاليت ميكروب‌هاي
بيماري‌زا پديد مي‌آيند. افزون بر اينها، ميكروفلور نامتوازن
مي‌تواند سبب رشد بيش از اندازه باكتري‌ها و مخمرهاي قارچي مانند
كانديدا البيكان، كلستريديا ديفيسيل و مانند آنها شود. در برخي
موارد، اين باكتري‌هاي بيماري‌زا قادر هستند بر محيط روده چيره
شوند و عوارضي مانند اسهال را پديد آورند. افزايش شمار اين
باكتري‌ها در روده هستند كه سبب پيش آمدن اين عوارض مي‌گردند.
ناتواني هضم يا بيماري‌هاي التهاب روده مانند بيماري كرون، زخم
كوليت و )ديورتيكوليت(
مشكلات روده‌اي، مانند بيماري روده تحريك‌پذير(IBS)
، زخم كوليت و گاهي بيماري كرون عموماً با آشفتگي فلور ميكروبي
روده بستگي دارند. نامتوازن بودن ميكروفلور همچنين مي‌تواند سبب
آرتروز، سردردها و ميگرن، اگزما، سرگيجه مزمن، مشكلات سينوس يا
بيماري پوستي جرب (پسوريازيس) شود.
